door Mannus van der Laan
De grimmige beelden van de Groningse kunstenares Harma Heikens trekken internationaal de aandacht. Vanmiddag wordt in Amsterdam een expositie met haar werk geopend én een boek over haar gepresenteerd.
Groningen Harma Heikens (51) is dol op squeakies. In haar woonatelier in Groningen heeft ze een hele vitrine ingeruimd met de kitscherige rubberen knijp poppetjes- en beestjes. In haar jeugd waren ze razend populair, werden ze ter decoratie op de schoorsteenmantel gezet. Ook plaatjes ervan vonden gretig aftrek. “Dit soort uitingen van volkskunst zijn diep in mijn bewustzijn verankerd. Dan is het vanzelfsprekend dat die in mijn werk terugkomen.” zegt de beeldhouwer.
Veel van die squeakies hebben een licht seksuele inslag. Heikens toont een populair plaatje van een argeloos meisje, bij wie een hondje haar slipje naar beneden trekt. “In de jaren zestig en zeventig werd dat kennelijk als iets onschuldigs gezien. Nu niet meer. Je kunt je afvragen of er toen iets aan de mensen mankeerde of dat er nu iets mis is met ons.”
Heikens gaat in haar beelden van kinderen veel verder dan de squeakies. Deze staan letterlijk met de voeten in de drab. Onschuld en verdorvenheid gaan hand in hand. De kunstenaar roept associaties op met pedofilie en sekstoerisme. Het verbaast haar dat mensen haar beelden als schokkend ervaren.”In de media zijn dat geen taboe onderwerpen. Maar in de beeldende kunst nemen veel mensen er wel aanstoot aan. Juist daardoor probeer ik de grenzen nog wat verder te verleggen. Mijn werk is de laatste jaren harder en grimmiger geworden.”
Haar nieuwste beelden zijn vanaf vandaag te zien in de Amsterdamse galerie KochXBos. Ze zouden niet misstaan in het Groninger Museum, dat nog nooit een expositie aan haar werk heeft gewijd. Tegelijkertijd wordt een boek gepresenteerd met haar werk van de afgelopen tien jaar. Op de bank in haar atelierwoning, gevestigd in een voormalig klaslokaal in de binnenstad, ligt een exemplaar vers van de pers. Ze is er zeer verguld mee.
Op de cover staat de uitdagende tronie van Aileen W., een tienermeid met blond haar en reebruine ogen die je met verlopen blik aanstaart. Haar decolleté is net iets te diep uitgesneden en in haar hand bungelt een sigaret. Het beeld in het boek, waar we haar ten voeten uit zien, is nog onthutsender: boven haar hotpants steekt een blote, zwangere buik naar voren.
Aileen W. is gebaseerd op een persoon die echt bestaan heeft. De prostituee Aileen Wuornos werd in 1992 in Florida tot de doodstraf veroordeeld, omdat ze meerdere klanten had vermoord. Over het leven van deze seriemoordenaar is in 20002 de speelfilm Monster gemaakt.
Heikens: “Haar levensverhaal is hartverscheurend. Op haar viertiende raakt ze zwanger, waarschijnlijk van haar grootvader. Die heeft haar vervolgens het huis uit gegooid. Ze overleefde een paar jaar in een autowrak in het bos. Daarna trok ze als prostituee liftend door Amerika. Ze ging van vrachtwagen naar vrachtwagen. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de vraag of mensen iets doen uit vrije wil, of dat ze worden gedwongen door de omstandigheden. In hoeverre is Aileen Wuornos zelf verantwoordelijk voor de misdaden die ze pleegde?”
Heikens laat zich behalve door de realiteit ook inspireren door B-films en karakters als Sneeuwwitje en Donald Duck uit Walt Disney klassiekers. Die hebben als kind veel indruk op haar gemaakt. Gewoonlijk worden die tot de ‘lagere’cultuur gerekend. Daarom wordt haar werk onder de ‘lowbrow’kunst geschaard. Dit ter onderscheid van ‘highbrow’kunst, die meer aanschurkt tegen de officiële kunstgeschiedenis. “Eigenlijk is ‘lowbrow’ een geuzennaam, maar het onderscheid is een beetje kunstmatig. Hogere en lagere kunst hebben elkaar altijd beïnvloed.”
Ze maakt haar sculpturen van cellulosepasta, een soort houtpulver “in kleuterschooltermen papiermaché genoemd, maar dan in een geavanceerde versie”. Ze kneedt de juist vormen, en gaat dan hakken en schuren. Vooral dat laatste. “Schuren en nog eens schuren.”
Haar beelden zijn figuratief, maar dat is dan ook de enige verwantschap met het realisme dat dominant is in de noordelijke beeldende kunst. Haar werk is veel experimenteler en leunt strek aan tegen de popart. Oppervlakkig zijn er raakvlakken met de sculpturen van Jeff Koons, maar het werk van Heikens is een stuk macaberder en onheilspellender.
In enkele werken blijft ze dichter bij de werkelijkheid dan we van haar gewend zijn. Zo maakte ze in 2012 een sterk gelijkend beeld van Osama Bin laden. Hij heeft zachtaardige trekken en houdt een prekend vingertje omhoog. Heikens vind t het verbazingwekkend dat er op internet zo weinig verschillende afbeeldingen van de terroristenleider circuleren. “Zijn sporen lijken gewist. Na zijn dood is zijn lichaam in zee gedumpt om te voorkomen dat hij de status van martelaar krijgt.”Natuurlijk, in islamitische culturen heerst een vloek op afbeeldingen van mensen. “Maar bij ons in het Westen had ik niet verwacht dat er in het geval van Osama Bin laden ook een taboe op rust. Er heerst een nieuw soort voorzichtigheid. Ook in de beeldende kunst, terwijl ik er nog steeds vanuit ga dat kunst een vrijplaats is, waarin je elk beeld ter overweging mag aanbieden”.
Boek en expositie: De tentoonstelling “All is Fair in Love and War”van Harma Heikens wordt morgen geopend in KochXBos Gallery Amsterdam en duurt tot en met 25 oktober. Het boek ‘Harma Heikens Sculptures’ is uitgegeven door KochXbos. Prijs: 35 euro (144 blz.)